Hội thảo Khoa học Quốc gia: “Cơ sở lý luận và thực tiễn của các yếu tố phi vật chất trong quan hệ quốc tế”

Hội thảo thu hút sự tham dự của đông đảo chuyên gia, học giả, giảng viên và sinh viên thuộc các lĩnh vực quan hệ quốc tế, chính trị, kinh tế và văn hóa. Đây là diễn đàn học thuật nhằm làm rõ khái niệm và bản chất của các yếu tố phi vật chất, phân tích những cách tiếp cận lý thuyết khác nhau, đồng thời đánh giá vai trò của chúng đối với chính sách đối ngoại và vị thế quốc gia. Trên cơ sở đó, hội thảo hướng tới việc đề xuất các hàm ý chính sách thiết thực cho Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng.

Phát biểu khai mạc, TS. Nguyễn Tăng Nghị (Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG TP.HCM) nhấn mạnh rằng:
“Việc làm rõ cơ sở lý luận, cơ chế vận hành và bằng chứng thực tiễn của các yếu tố phi vật chất trong quan hệ quốc tế không chỉ góp phần hoàn thiện hệ thống tri thức chuyên ngành, mà còn mang ý nghĩa chiến lược đối với Việt Nam - một quốc gia đang vươn lên mạnh mẽ trong tiến trình hội nhập sâu rộng. Trong bối cảnh đó, những năng lực như hình ảnh quốc gia, sức hấp dẫn văn hóa, và khả năng dẫn dắt chuẩn mực khu vực sẽ trở thành nguồn lực chiến lược vô giá, góp phần nâng cao vị thế và ảnh hưởng của Việt Nam trên trường quốc tế.”
Trong phát biểu đề dẫn, GS.TS. Hoàng Khắc Nam - Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQGHN, nhấn mạnh tầm quan trọng của các yếu tố phi vật chất trong việc hình thành và định hướng hành vi của con người, từ đó tác động sâu sắc đến đời sống xã hội và quan hệ quốc tế. Ông cũng nhấn mạnh rằng việc nuôi dưỡng và phát huy các yếu tố phi vật chất - đặc biệt thông qua giáo dục và nhận thức xã hội - là điều kiện tiên quyết để nâng cao vị thế quốc gia. Khi vai trò con người được đề cao, các yếu tố phi vật chất càng trở thành trọng tâm trong nghiên cứu và hoạch định chính sách.

Phiên 1: Nền tảng lý thuyết
Chủ tọa: TS. Nguyễn Tăng Nghị - TS. Lê Lêna
GS. TS. Hoàng Khắc Nam mở đầu với tham luận về các yếu tố phi vật chất trong Quan hệ quốc tế - “Khái niệm, bản chất và những khía cạnh khác nhau của các yếu tố phi vật chất
trong Quan hệ Quốc tế”. đặt trọng tâm vào câu hỏi: Liệu lịch sử quan hệ quốc tế có phải là một tiến trình tất yếu, hay là kết quả của lựa chọn và hành động con người? Ông tiếp cận vấn đề từ góc nhìn lịch sử, cho rằng trong giai đoạn đầu của quan hệ quốc tế, các quốc gia chủ yếu hành động theo lợi ích vật chất, bị chi phối bởi sức mạnh quân sự và kinh tế. Tuy nhiên, từ sau năm 1945, khi đời sống vật chất được cải thiện, các yếu tố phi vật chất dần trở thành một thành tố của sức mạnh quốc gia, thậm chí là mục tiêu của chính sách đối ngoại.
Từ góc nhìn đó, GS. TS. Hoàng Khắc Nam nhấn mạnh rằng trong thời hiện đại, các yếu tố phi vật chất - như niềm tin, giá trị, truyền thông và dân chủ - đang tác động ngày càng mạnh đến chính trị quốc tế, song không thể thay thế hoàn toàn yếu tố vật chất. Một chính sách bền vững phải kết hợp hài hòa giữa sức mạnh cứng và mềm, giữa con người và hoàn cảnh lịch sử.

Tiếp nối, TS. Trần Nguyên Khang (Khoa Lịch sử và Quan hệ Quốc tế, Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM), với tham luận “Yếu tố phi vật chất trong quan hệ quốc tế: Cơ sở lý luận, thực tiễn quốc tế và hàm ý chính sách cho Việt Nam” đã tập trung hệ thống hóa các khái niệm cốt lõi như bản sắc, giá trị và chuẩn mực, hình ảnh - uy tín quốc gia, công luận, văn hóa, tôn giáo và lịch sử, qua đó xác định đây là những thành tố cấu thành sức mạnh mềm trong chính sách đối ngoại. Từ các trường hợp như Hoa Kỳ, Hàn Quốc, Trung Quốc, ông kết luận rằng sức mạnh mềm chỉ bền vững khi gắn với năng lực vật chất - hình thành “sức mạnh thông minh” (smart power). Với Việt Nam, điều này đòi hỏi đầu tư liên ngành, củng cố bản sắc, và đặt truyền thông cùng giáo dục vào trung tâm chiến lược đối ngoại.

PGS. TS. Bùi Hải Đăng (Trung tâm Hàn Quốc học, Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM), với tham luận cuối cùng của phiên - “Yếu tố bản sắc trong Quan hệ quốc tế”, đi sâu phân tích cách các quốc gia tự nhận thức về chính mình và cách nhận thức đó định hình hành vi đối ngoại. Dưới góc nhìn chủ nghĩa kiến tạo, ông cho rằng bản sắc không cố định mà có thể được điều tiết và tái kiến tạo nhằm duy trì ổn định trong quan hệ quốc tế. Trường hợp Pháp - Đức cho thấy sự chuyển hóa bản sắc từ đối đầu sang hợp tác trong khuôn khổ NATO và Liên minh châu Âu, nơi các nước chia sẻ bản sắc chính trị phương Tây và cùng chống lại khối Xô viết. Ngược lại, xung đột Nga - Ukraine hay cạnh tranh Mỹ - Trung thể hiện dạng xung đột bản sắc, khi mỗi bên khẳng định mô hình giá trị và trật tự riêng.


Phiên 2: Thực tiễn và ứng dụng
Chủ tọa: TS. Nguyễn Tăng Nghị - GS. TS. Hoàng Khắc Nam

Chuyển từ lý thuyết sang thực tiễn, phiên thứ hai mở đầu với một nghiên cứu trường hợp Việt Nam - Hoa Kỳ. PGS. TS. Trần Nam Tiến (Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM) đã mang đến một tham luận được đánh giá cao về chiều sâu lý luận với chủ đề “Lòng tin chiến lược trong quan hệ quốc tế: Nghiên cứu trường hợp quan hệ đối tác chiến lược toàn diện Việt Nam - Hoa Kỳ”. Trong bài trình bày, ông nhấn mạnh rằng lòng tin chiến lược là một trong những yếu tố phi vật chất quan trọng nhất, được xây dựng thông qua quá trình kiến tạo giá trị chung, hòa giải nhận thức và thiết lập khuôn khổ thể chế, không chỉ dựa vào lợi ích vật chất.
Từ góc nhìn chủ nghĩa kiến tạo, ông chỉ ra rằng lòng tin không tự nhiên hình thành mà được xây dựng qua quá trình tạo lập giá trị chung và lợi ích song trùng. Trường hợp Việt Nam - Hoa Kỳ minh chứng cho điều này: giai đoạn 1995-2013 là quá trình hòa giải và hàn gắn hậu quả chiến tranh, trong khi mốc 2013, khi hai nước thiết lập quan hệ đối tác toàn diện, đánh dấu bước chuyển từ lòng tin thông thường sang lòng tin chiến lược. Sự kiện 2023, với việc nâng cấp lên đối tác chiến lược toàn diện, thể hiện nỗ lực vượt qua khuôn khổ thể chế truyền thống để hướng tới lòng tin lâu dài và ổn định. PGS.TS. Trần Nam Tiến kết luận rằng trong quan hệ quốc tế, lòng tin là một “tài sản xa xỉ”, nhưng trường hợp Việt Nam - Hoa Kỳ cho thấy nó có thể được kiến tạo và duy trì khi yếu tố vật chất và phi vật chất được kết hợp hài hòa trong tầm nhìn chiến lược lâu dài.

Mở rộng phạm vi phân tích, TS. Nguyễn Thành Trung (Đại học Fulbright) với tham luận “Ý tưởng, bản sắc, và diễn ngôn: Sự phát triển và tác động trong lĩnh vực Quan hệ Quốc tế” đã làm nổi bật vai trò của ý tưởng, bản sắc và diễn ngôn trong việc định hình chính sách đối ngoại và cấu trúc quan hệ quốc tế. Ông đưa ra nghiên cứu điển hình ASEAN, nơi dù đa dạng, các quốc gia vẫn duy trì sự gắn kết thông qua khuếch tán chuẩn mực và bản sắc chung, thể hiện cách diễn ngôn quyền lực củng cố lãnh đạo và hợp tác khu vực. Kết luận tham luận nhấn mạnh rằng, cách một quốc gia kể câu chuyện về chính mình và thế giới - thông qua ý tưởng, bản sắc và diễn ngôn - có thể quan trọng không kém sức mạnh vật chất, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận để phát triển một học thuyết quan hệ quốc tế thực sự toàn cầu, kết hợp nhận thức luận phương Tây và các kinh nghiệm thực tiễn khác.

Kết thúc chuỗi tham luận, TS. Lê Lêna trình bày bài tham luận “Quyền lực chuẩn mực của ASEAN và EU tại Đông Nam Á: Cơ chế và thực tiễn triển khai”, mang đến góc nhìn so sánh sâu sắc về cách hai tổ chức khu vực vận dụng quyền lực chuẩn mực để tác động hành vi các chủ thể khác. TS. Lê Lêna nhấn mạnh rằng, trong khi ASEAN sử dụng “ASEAN Way” để duy trì sự gắn kết và ổn định trong khu vực, thì EU triển khai các giá trị phổ quát như dân chủ và nhân quyền vào chính sách chung, kết hợp sức mạnh mềm và vật chất. Bài tham luận cũng chỉ ra tính đa nguyên của chuẩn mực trong quan hệ quốc tế hiện đại, đồng thời đặt ra câu hỏi về khả năng các quốc gia như Trung Quốc xây dựng chuẩn mực khu vực mang “chuẩn phương Đông” trong bối cảnh toàn cầu hóa và đa dạng văn hóa.

Ngay sau phần trình bày, phiên thảo luận đã diễn ra sôi nổi với nhiều quan điểm học thuật được đưa ra xoay quanh vai trò của các yếu tố phi vật chất trong quan hệ quốc tế. Một số ý kiến nhấn mạnh tính tương tác giữa cấu trúc hệ thống và hành vi con người, cho rằng quốc gia không đơn thuần phản ứng với môi trường quốc tế, mà còn chủ động kiến tạo ý nghĩa và lợi ích thông qua bản sắc và các chuẩn mực. Ngoài ra, thảo luận cũng đề cập đến vai trò của lòng tin và sự tín nhiệm trong quan hệ quốc tế, cũng như các cơ chế thể chế hóa quyền lực mềm và quyền lực chuẩn mực thông qua các thiết chế nhà nước.
Tổng thể, phiên thảo luận cho thấy sự đa chiều trong lý thuyết và thực tiễn quan hệ quốc tế, đồng thời khẳng định tầm quan trọng của việc cân bằng giữa năng lực, bản sắc, chuẩn mực và diễn ngôn trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách đối ngoại.

Phát biểu tổng kết, Ban Tổ chức nhấn mạnh hội thảo đã thành công trong việc tập hợp nhiều góc nhìn đa chiều, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn. Sự kiện đã làm nổi bật tầm quan trọng của các yếu tố phi vật chất, cung cấp cơ sở lý thuyết và khung phân tích từ các lý thuyết khác nhau, đồng thời mở ra nhiều hướng nghiên cứu mới trong quan hệ quốc tế, nhấn mạnh giá trị của việc “sống trong đời sống, cần có một tấm lòng”.
Trong bối cảnh quốc tế ngày càng phức tạp, sức mạnh quân sự và kinh tế không đủ để giải thích hay dự đoán hành vi quốc gia. Những yếu tố phi vật chất như niềm tin, bản sắc, giá trị và diễn ngôn ngày càng trở thành nhân tố quyết định. Với Việt Nam, việc hiểu và vận dụng các yếu tố này không chỉ là yêu cầu học thuật mà còn là chiến lược thiết yếu để nâng cao vị thế quốc gia, xây dựng chính sách đối ngoại hiệu quả trong quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng.